Nowy cyrk, czyli jaki?

Dlaczego współcześnie organizatorzy festiwali plenerowych, w których cyrk gra pierwsze skrzypce konsekwentnie używają określenia nowy cyrk? Co oznacza przymiotnik nowy w tym kontekście? W którym momencie narodziło się nowe, a przestało istnieć czy zdezaktualizowało się stare i czy rzeczywiście zjawisko cyrku tradycyjnego zostało wyparte przez nowy cyrk?

Nowy cyrk a tradycyjny

Nowy cyrk powstał we Francji jako młoda i autonomiczna dziedzina sztuk performatywnych. Łączy techniki cyrkowe z innymi dyscyplinami sztuk widowiskowych, takimi jak taniec, taniec współczesny, teatr, muzyka czy sztuki wizualne. Dysponuje dzięki temu szerokim spektrum możliwości. Z historycznego punktu widzenia, nowa dyscyplina narodziła się we Francji w latach 70. XX wieku i była odpowiedzią na kryzys cyrku tradycyjnego. Nowy cyrk jest zjawiskiem różnorodnym, ale można w jego obrębie wyróżnić pewne stałe elementy, z których są budowane nowocyrkowe pokazy:

Twórcy nowocyrkowi opowiadają historie. Używają w tym celu różnych technik cyrkowych, środków przekazu i metafor.
Większość zespołów cyrkowych nie wykorzystuje zwierząt w swych pokazach. Tresura zwierząt to domena cyrku tradycyjnego.
W nowym cyrku najwyższy poziom wykonania akrobacji, figury czy skomplikowanego układu odgrywa drugorzędną rolę.

Nowy cyrk rezygnuje z:

okrągłej areny,
pokazów opartych na seriach numerów, które nie mają ze sobą logicznego powiązania,
typowej estetyki cyrkowej (cekiny, intensywna czerwień itp.).

Jak doszło do zmiany?

Zanim nastąpił kryzys, tradycyjny cyrk wzbudzał silne emocje – z jednej strony ukazywał artystów-akrobatów przekraczających granice własnych ciał, dawał możliwość obcowania z egzotycznymi zwierzętami czy ludnością rdzenną z różnych części świata w czasach, gdy podróże w dalekie kraje nie były tak powszechne. Przyjazd grupy cyrkowej do miasteczka był wielkim wydarzeniem, ponieważ dawał możliwość zobaczenia na własne oczy i obcowania z tym, co nigdy wcześniej nie było widziane, był swoistym oknem na świat.

Wraz z przeniesieniem się cyrków z budynków pod namioty, powstało wiele nowych trup, podróżujących po miastach i wsiach, starających się przyciągnąć publiczność. Poziomy artystyczne poszczególnych grup cyrkowych znacznie się różniły między sobą i nie zawsze techniki cyrkowe były głównym elementem ich widowisk. Często pokazy przypominały raczej galerię osobliwości, bo prezentowano podczas nich bliźnięta syjamskie, karłów, ludzi z deformacjami i wiele innych fascynujących ówczesne społeczeństwo anomalii.

Z czasem zaczęły następować zmiany społeczno-ekonomiczne. Podróże stawały się coraz bardziej powszechne, a dzięki postępowi technicznemu, ludzie zyskali dostęp do kinematografii, telewizji, radia. Na tle tych zmian, cyrk przestawał być popularnym źródłem informacji o nowinkach i sensacjach. Istotne w kontekście zbliżającego się kryzysu tradycyjnego cyrku, była również zmiana w podejściu do ochrony przyrody i tresury zwierząt. Przemiany społeczne pociągnęły również za sobą zmiany w sposobie spędzania wolnego czasu – prywatne aktywności zaczęły wypierać te wspólnotowe jak jarmarki, wydarzenia kościelne czy wiejskie. To wszystko, wraz z potężnymi kosztami utrzymania grup cyrkowych, wysokimi cenami transportu, a także odejściem ze sceny wielu cyrkowych gwiazd, w tym również zamknięciem z powodu bankructwa najbardziej prestiżowego cyrku epoki Jean-Richard w 1978 roku, musiało doprowadzić do przełomu.

Będąc świadkiem zmian, działających na niekorzyść cyrku, Francja wraz z artystami związanymi z tradycyjnym cyrkiem, rozpoczyna nową politykę, mającą na celu wsparcie wieloletniej tradycji sztuk cyrkowych. W ten sposób powstają pierwsze wyższe szkoły cyrkowe, dające tej dziedzinie wsparcie instytucjonalne i programowe. Jeszcze w dekadzie lat 70. XX wieku powstają pierwsze cyrkowe festiwale. Od tej pory, cyrk zyskuje przydomek nowy.

Ewolucja nowego cyrku

Do dziś we Francji używa się określenia cirque nouveau w odniesieniu do okresu pomiędzy latami siedemdziesiątymi a dziewięćdziesiątymi, w którym nastąpiła cyrkowa transformacja. Nowy cyrk stał się częścią dziedzictwa kulturowego Francji i szybko po powstaniu, rozprzestrzenił się w państwach pokrewnych kulturowo i geograficznie, takich jak Hiszpania, Szwajcaria, Belgia, Holandia, Wielka Brytania, następnie w latach 90. Pojawił się w Skandynawii, a w pierwszej dekadzie 2000 roku pojawił się również w państwach Europy Środkowej. Nietypowe i interesujące odmiany sztuk nowocyrkowych powstają w Australii, Afryce i Ameryce Południowej.

Artykuł powstał na podstawie opracowania „Cyrk w świecie widowisk”, red. Grzegorz Kondrasiuk:

Grzegorz Kondrasiuk, O cyrku w świecie widowisk [w:] „Cyrk w świecie widowisk”, red. Grzegorz Kondrasiuk.

Ondřej Cihlář, Od cyrku tradycyjnego do współczesnego O cyrku w świecie widowisk, [w:] „Cyrk w świecie widowisk”, red. Grzegorz Kondrasiuk.